ピエトロ・メンゴリ
バーゼル問題 (バーゼルもんだい、英 : Basel problem )は、級数 の問題の一つで、平方数 の逆数 全ての和はいくつかという問題である。ヤコブ・ベルヌーイ やレオンハルト・オイラー などバーゼル 出身の数学者 がこの問題に取り組んだことからこの名前で呼ばれる。
概説
1644年 にピエトロ・メンゴリ(イタリア語版 、ドイツ語版 ) が「平方数の逆数全ての和は収束 するか?仮に収束するとしてそれは幾らの数値に収束するか?」という問題を提起した。この問題は何人もの数学者が解決に挑み、中でもヤコブ・ベルヌーイ は1689年 にこの問題について取り組んだものの解決には至らなかった。
ベルヌーイに学んだレオンハルト・オイラー は、1735年 にこの問題を平方数に限らず、自然数の偶数乗の逆数和について一般化 した形式で解決した。ベルンハルト・リーマン はそのアイディアを取り入れることでゼータ関数 を定義し、その性質を調べることに繋がった(1859年 の論文「与えられた数より小さい素数の個数について 」)。
平方数の逆数和は
∑
n
=
1
∞
1
n
2
=
lim
n
→
∞
(
1
1
2
+
1
2
2
+
⋯
+
1
n
2
)
{\displaystyle \sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}=\lim _{n\to \infty }\left({\frac {1}{1^{2}}}+{\frac {1}{2^{2}}}+\cdots +{\frac {1}{n^{2}}}\right)}
と表せる。これは、ゼータ関数
ζ
(
s
)
=
∑
n
=
1
∞
n
−
s
{\displaystyle \zeta (s)=\sum _{n=1}^{\infty }{n^{-s}}}
の s = 2 における値 ζ (2) でもある。その値は π 2 /6 (= 1.644934…) である(π は円周率)。オイラー積 によれば
∑
n
=
1
∞
1
n
2
=
∏
p
: prime
1
1
−
p
−
2
=
1
1
−
(
1
2
)
2
⋅
1
1
−
(
1
3
)
2
⋅
1
1
−
(
1
5
)
2
⋅
⋯
{\displaystyle \sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}=\prod _{p{\text{: prime}}}{\frac {1}{1-p^{-2}}}={\frac {1}{{1-({\frac {1}{2}}})^{2}}}\cdot {\frac {1}{{1-({\frac {1}{3}}})^{2}}}\cdot {\frac {1}{{1-({\frac {1}{5}}})^{2}}}\cdot \cdots }
となる。
比較判定法 による。
1
n
2
<
1
n
(
n
−
1
)
{\displaystyle {\frac {1}{n^{2}}}<{\frac {1}{n(n-1)}}}
、(
n
≥
2
{\displaystyle n\geq 2}
)であることを利用し、
∑
n
=
1
∞
1
n
2
=
1
+
∑
n
=
2
∞
1
n
2
<
1
+
∑
n
=
2
∞
1
n
(
n
−
1
)
=
1
+
∑
n
=
2
∞
(
1
n
−
1
−
1
n
)
=
1
+
(
1
1
−
1
2
)
+
(
1
2
−
1
3
)
+
(
1
3
−
1
4
)
+
⋯
=
2
{\displaystyle {\begin{aligned}\sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}&=1+\sum _{n=2}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}\\&<1+\sum _{n=2}^{\infty }{\frac {1}{n(n-1)}}\\&=1+\sum _{n=2}^{\infty }\left({\frac {1}{n-1}}-{\frac {1}{n}}\right)\\&=1+\left({\frac {1}{1}}-{\frac {1}{2}}\right)+\left({\frac {1}{2}}-{\frac {1}{3}}\right)+\left({\frac {1}{3}}-{\frac {1}{4}}\right)+\cdots \\&=2\\\end{aligned}}}
である。したがってこの級数は収束する。一般にゼータ関数 ζ (s ) は Re s > 1 の範囲で収束する。
オイラーの解法
オイラーは、sin x のマクローリン展開 を利用して解く方法を編み出した。まずは sin x を
sin
x
=
x
1
1
!
−
x
3
3
!
+
x
5
5
!
−
x
7
7
!
+
⋯
{\displaystyle \sin x={\frac {x^{1}}{1!}}-{\frac {x^{3}}{3!}}+{\frac {x^{5}}{5!}}-{\frac {x^{7}}{7!}}+\cdots }
と展開する。この両辺を x で割ると
(
1
)
sin
x
x
=
1
1
!
−
x
2
3
!
+
x
4
5
!
−
x
6
7
!
+
⋯
{\displaystyle (1)\qquad {\frac {\sin x}{x}}={\frac {1}{1!}}-{\frac {x^{2}}{3!}}+{\frac {x^{4}}{5!}}-{\frac {x^{6}}{7!}}+\cdots }
となる。左辺はちょうど x = ±nπ (n は正の整数 )のとき 0 であるから、右辺を形式的に以下のように「因数分解 」できる。
sin
x
x
=
(
1
−
x
1
π
)
(
1
+
x
1
π
)
(
1
−
x
2
π
)
(
1
+
x
2
π
)
(
1
−
x
3
π
)
(
1
+
x
3
π
)
⋯
.
{\displaystyle {\frac {\sin x}{x}}=\left(1-{\frac {x}{1\pi }}\right)\left(1+{\frac {x}{1\pi }}\right)\left(1-{\frac {x}{2\pi }}\right)\left(1+{\frac {x}{2\pi }}\right)\left(1-{\frac {x}{3\pi }}\right)\left(1+{\frac {x}{3\pi }}\right)\cdots .}
隣接する2項を掛け合わせると
(
2
)
sin
x
x
=
(
1
−
x
2
1
2
π
2
)
(
1
−
x
2
2
2
π
2
)
(
1
−
x
2
3
2
π
2
)
⋯
.
{\displaystyle (2)\qquad {\frac {\sin x}{x}}=\left(1-{\frac {x^{2}}{1^{2}\pi ^{2}}}\right)\left(1-{\frac {x^{2}}{2^{2}\pi ^{2}}}\right)\left(1-{\frac {x^{2}}{3^{2}\pi ^{2}}}\right)\cdots .}
(1) と (2) の右辺の x 2 の係数は
(
1
)
:
−
1
3
!
=
−
1
6
,
{\displaystyle (1)\colon -{\frac {1}{3!}}=-{\frac {1}{6}},}
(
2
)
:
−
(
1
1
2
π
2
+
1
2
2
π
2
+
1
3
2
π
2
+
⋯
)
=
−
1
π
2
∑
n
=
1
∞
1
n
2
{\displaystyle (2)\colon -\left({\frac {1}{1^{2}\pi ^{2}}}+{\frac {1}{2^{2}\pi ^{2}}}+{\frac {1}{3^{2}\pi ^{2}}}+\cdots \right)=-{\frac {1}{\pi ^{2}}}\sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}}
である。これらは等しいはずなので
−
1
π
2
∑
n
=
1
∞
1
n
2
=
−
1
6
{\displaystyle -{\frac {1}{\pi ^{2}}}\sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}=-{\frac {1}{6}}}
である。ゆえに、求める級数の値は
∑
n
=
1
∞
1
n
2
=
π
2
6
{\displaystyle \sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}={\frac {\pi ^{2}}{6}}}
である。なおオイラーは一般的に、k 番目のベルヌーイ数 を Bk とすると
∑
n
=
1
∞
1
n
2
k
=
(
−
1
)
k
+
1
B
2
k
(
2
π
)
2
k
2
(
2
k
)
!
{\displaystyle \sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2k}}}=(-1)^{k+1}{\frac {B_{2k}(2\pi )^{2k}}{2(2k)!}}}
が成り立つことも示した。
フーリエ解析を用いた解法
放物線 をフーリエ級数 で表す方法を用いる。
f
(
x
)
=
x
2
4
(
−
π
≤
x
≤
π
)
{\displaystyle f(x)={\frac {x^{2}}{4}}\quad (-\pi \leq x\leq \pi )}
を考える。この放物線は偶関数 であるから余弦関数で展開できる:
x
2
4
=
a
0
2
+
∑
n
=
1
∞
a
n
cos
n
x
.
{\displaystyle {\frac {x^{2}}{4}}={\frac {a_{0}}{2}}+\sum _{n=1}^{\infty }a_{n}\cos nx.}
ここで
a
0
=
1
π
∫
−
π
π
x
2
4
d
x
=
π
2
6
{\displaystyle a_{0}={\frac {1}{\pi }}\int _{-\pi }^{\pi }{\frac {x^{2}}{4}}\,dx={\frac {{\pi }^{2}}{6}}}
であり、an (n ≥ 1) は
1
π
∫
−
π
π
x
2
4
cos
n
x
d
x
=
(
−
1
)
n
n
2
{\displaystyle {\frac {1}{\pi }}\int _{-\pi }^{\pi }{\frac {x^{2}}{4}}\cos nx\,dx={\frac {(-1)^{n}}{n^{2}}}}
である。ゆえに、f (x ) のフーリエ級数は
f
(
x
)
=
π
2
12
+
∑
n
=
1
∞
(
−
1
)
n
n
2
cos
n
x
{\displaystyle f(x)={\frac {\pi ^{2}}{12}}+\sum _{n=1}^{\infty }{\frac {(-1)^{n}}{n^{2}}}\cos nx}
であり、両辺に x = π を代入すると
π
2
4
=
π
2
12
+
∑
n
=
1
∞
1
n
2
{\displaystyle {\frac {{\pi }^{2}}{4}}={\frac {{\pi }^{2}}{12}}+\sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}}
となる。ゆえに、バーゼル問題の解
∑
n
=
1
∞
1
n
2
=
π
2
6
{\displaystyle \sum _{n=1}^{\infty }{\frac {1}{n^{2}}}={\frac {{\pi }^{2}}{6}}}
が得られる。
関連項目
外部リンク