ヤコビの虚数変換式 (Jacobi's imaginary transformation)は、楕円テータ関数 に関する次のような恒等式である[1] 。
ϑ
3
(
v
τ
,
−
1
τ
)
=
e
−
π
i
/
4
τ
1
/
2
e
π
i
v
2
/
τ
ϑ
3
(
v
,
τ
)
{\displaystyle \vartheta _{3}\left({\frac {v}{\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)=e^{-\pi i/4}\tau ^{1/2}e^{{\pi }iv^{2}/\tau }\vartheta _{3}\left(v,\tau \right)}
ϑ
1
(
v
τ
,
−
1
τ
)
=
−
i
e
−
π
i
/
4
τ
1
/
2
e
π
i
v
2
/
τ
ϑ
1
(
v
,
τ
)
{\displaystyle \vartheta _{1}\left({\frac {v}{\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)=-ie^{-\pi i/4}\tau ^{1/2}e^{{\pi }iv^{2}/\tau }\vartheta _{1}\left(v,\tau \right)}
ϑ
2
(
v
τ
,
−
1
τ
)
=
e
−
π
i
/
4
τ
1
/
2
e
π
i
v
2
/
τ
ϑ
4
(
v
,
τ
)
{\displaystyle \vartheta _{2}\left({\frac {v}{\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)=e^{-\pi i/4}\tau ^{1/2}e^{{\pi }iv^{2}/\tau }\vartheta _{4}\left(v,\tau \right)}
ϑ
4
(
v
τ
,
−
1
τ
)
=
e
−
π
i
/
4
τ
1
/
2
e
π
i
v
2
/
τ
ϑ
2
(
v
,
τ
)
{\displaystyle \vartheta _{4}\left({\frac {v}{\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)=e^{-\pi i/4}\tau ^{1/2}e^{{\pi }iv^{2}/\tau }\vartheta _{2}\left(v,\tau \right)}
この恒等式の日本語の呼称は定まっていず、ヤコビの虚数変換式、ヤコビのモジュラー変換式、あるいは単にヤコビ変換式とも呼ばれる。テータ関数は二変数の関数であるが、第二変数を純虚数の定数として第一変数に着目すれば「虚数変換式」という呼称が的を射て、第一変数を定数として第二変数に着目すれば「モジュラー変換式」という呼称が的を射る。
公式に関する注意点
θ
i
(
z
,
τ
)
{\displaystyle \theta _{i}(z,\tau )}
の定義は一意ではなく、いくつかの流儀があり文献によって異なるので注意が必要である[2] (主として、
θ
i
j
(
z
,
τ
)
{\displaystyle \theta _{ij}(z,\tau )}
の定義の違いが混乱を生んでいる)。この記事での定義は、D.Mumfordに従った[3] 次のようなものである[2] [4] 。
θ
0
(
z
,
τ
)
:=
θ
01
(
z
,
τ
)
:=
∑
n
=
−
∞
∞
e
π
i
τ
n
2
+
2
π
i
n
(
z
+
1
2
)
=
1
+
2
∑
n
=
1
∞
(
−
1
)
n
e
π
i
τ
n
2
cos
2
n
π
z
,
θ
1
(
z
,
τ
)
:=
−
θ
11
(
z
,
τ
)
:=
−
∑
n
=
−
∞
∞
e
π
i
τ
(
n
+
1
2
)
2
+
2
π
i
(
n
+
1
2
)
(
z
+
1
2
)
=
2
∑
n
=
0
∞
(
−
1
)
n
e
π
i
τ
(
n
+
1
2
)
2
sin
(
2
n
+
1
)
π
z
,
θ
2
(
z
,
τ
)
:=
θ
10
(
z
,
τ
)
:=
∑
n
=
−
∞
∞
e
π
i
τ
(
n
+
1
2
)
2
+
2
π
i
(
n
+
1
2
)
z
=
2
∑
n
=
0
∞
e
π
i
τ
(
n
+
1
2
)
2
cos
(
2
n
+
1
)
π
z
,
θ
3
(
z
,
τ
)
:=
θ
00
(
z
,
τ
)
:=
∑
n
=
−
∞
∞
e
π
i
τ
n
2
+
2
π
i
n
z
=
1
+
2
∑
n
=
1
∞
e
π
i
τ
n
2
cos
2
n
π
z
.
{\displaystyle {\begin{aligned}\theta _{0}(z,\tau )&:=\theta _{01}(z,\tau )\\&:=\sum _{n=-\infty }^{\infty }e^{\pi i\tau n^{2}+2\pi in\left(z+{\frac {1}{2}}\right)}\\&=1+2\sum _{n=1}^{\infty }(-1)^{n}e^{\pi i\tau n^{2}}\cos 2n\pi z,\\\theta _{1}(z,\tau )&:=-\theta _{11}(z,\tau )\\&:=-\sum _{n=-\infty }^{\infty }{e^{\pi i\tau \left(n+{\frac {1}{2}}\right)^{2}+2\pi i\left(n+{\frac {1}{2}}\right)\left(z+{\frac {1}{2}}\right)}}\\&=2\sum _{n=0}^{\infty }(-1)^{n}e^{\pi i\tau \left(n+{\frac {1}{2}}\right)^{2}}\sin(2n+1)\pi z,\\\theta _{2}(z,\tau )&:=\theta _{10}(z,\tau )\\&:=\sum _{n=-\infty }^{\infty }e^{\pi i\tau \left(n+{\frac {1}{2}}\right)^{2}+2\pi i\left(n+{\frac {1}{2}}\right)z}\\&=2\sum _{n=0}^{\infty }e^{\pi i\tau \left(n+{\frac {1}{2}}\right)^{2}}\cos(2n+1)\pi z,\\\theta _{3}(z,\tau )&:=\theta _{00}(z,\tau )\\&:=\sum _{n=-\infty }^{\infty }e^{\pi i\tau n^{2}+2\pi inz}\\&=1+2\sum _{n=1}^{\infty }e^{{\pi }i{\tau }n^{2}}\cos 2n\pi z.\end{aligned}}}
「岩波数学公式集Ⅲ」p.48.では誤った式が書かれているので注意せよ。
楕円関数の虚数変換
ヤコビの楕円関数 はテータ関数の比により表される。楕円関数の周期を
K
,
i
K
′
{\displaystyle K,iK'}
とすると
τ
=
i
K
′
K
{\displaystyle \tau ={\frac {iK'}{K}}}
k
=
(
ϑ
2
(
0
,
τ
)
ϑ
3
(
0
,
τ
)
)
2
{\displaystyle k=\left({\frac {\vartheta _{2}(0,\tau )}{\vartheta _{3}(0,\tau )}}\right)^{2}}
sn
(
u
,
k
)
=
ϑ
3
(
0
,
τ
)
ϑ
1
(
u
/
2
K
,
τ
)
ϑ
2
(
0
,
τ
)
ϑ
4
(
u
/
2
K
,
τ
)
{\displaystyle \operatorname {sn} (u,k)={\frac {\vartheta _{3}(0,\tau )\vartheta _{1}(u/2K,\tau )}{\vartheta _{2}(0,\tau )\vartheta _{4}(u/2K,\tau )}}}
cn
(
u
,
k
)
=
ϑ
4
(
0
,
τ
)
ϑ
2
(
u
/
2
K
,
τ
)
ϑ
2
(
0
,
τ
)
ϑ
4
(
u
/
2
K
,
τ
)
{\displaystyle \operatorname {cn} (u,k)={\frac {\vartheta _{4}(0,\tau )\vartheta _{2}(u/2K,\tau )}{\vartheta _{2}(0,\tau )\vartheta _{4}(u/2K,\tau )}}}
テータ関数の虚数変換式により
τ
′
=
−
1
τ
=
i
K
K
′
{\displaystyle \tau '=-{\frac {1}{\tau }}={\frac {iK}{K'}}}
k
′
=
(
ϑ
2
(
0
,
τ
′
)
ϑ
3
(
0
,
τ
′
)
)
2
{\displaystyle k'=\left({\frac {\vartheta _{2}(0,\tau ')}{\vartheta _{3}(0,\tau ')}}\right)^{2}}
sn
(
i
u
,
k
)
=
ϑ
3
(
0
,
τ
)
ϑ
1
(
i
u
/
2
K
,
τ
)
ϑ
2
(
0
,
τ
)
ϑ
4
(
i
u
/
2
K
,
τ
)
=
i
ϑ
3
(
0
,
τ
′
)
ϑ
1
(
u
/
2
K
′
,
τ
′
)
ϑ
4
(
0
,
τ
′
)
ϑ
2
(
u
/
2
K
′
,
τ
′
)
=
i
sn
(
u
,
k
′
)
cn
(
u
,
k
′
)
{\displaystyle \operatorname {sn} (iu,k)={\frac {\vartheta _{3}(0,\tau )\vartheta _{1}(iu/2K,\tau )}{\vartheta _{2}(0,\tau )\vartheta _{4}(iu/2K,\tau )}}={\frac {i\vartheta _{3}(0,\tau ')\vartheta _{1}(u/2K',\tau ')}{\vartheta _{4}(0,\tau ')\vartheta _{2}(u/2K',\tau ')}}=i{\frac {\operatorname {sn} (u,k')}{\operatorname {cn} (u,k')}}}
cn
(
i
u
,
k
)
=
ϑ
4
(
0
,
τ
)
ϑ
2
(
i
u
/
2
K
,
τ
)
ϑ
2
(
0
,
τ
)
ϑ
4
(
i
u
/
2
K
,
τ
)
=
ϑ
2
(
0
,
τ
′
)
ϑ
4
(
u
/
2
K
′
,
τ
′
)
ϑ
4
(
0
,
τ
′
)
ϑ
2
(
u
/
2
K
′
,
τ
′
)
=
1
cn
(
u
,
k
′
)
{\displaystyle \operatorname {cn} (iu,k)={\frac {\vartheta _{4}(0,\tau )\vartheta _{2}(iu/2K,\tau )}{\vartheta _{2}(0,\tau )\vartheta _{4}(iu/2K,\tau )}}={\frac {\vartheta _{2}(0,\tau ')\vartheta _{4}(u/2K',\tau ')}{\vartheta _{4}(0,\tau ')\vartheta _{2}(u/2K',\tau ')}}={\frac {1}{\operatorname {cn} (u,k')}}}
となり、楕円関数の虚数変数を得る。
証明
ϑ
3
(
v
,
τ
)
{\displaystyle \vartheta _{3}(v,\tau )}
の虚数変換式の両辺の比を
f
(
v
,
τ
)
{\displaystyle f(v,\tau )}
して恒等的に
f
(
v
,
τ
)
=
1
{\displaystyle f(v,\tau )=1}
であることを証明する。テータ関数の二重周期性により
f
(
v
,
τ
)
=
−
i
τ
e
π
i
v
2
/
τ
ϑ
3
(
v
,
τ
)
ϑ
3
(
v
τ
,
−
1
τ
)
{\displaystyle f(v,\tau )={\frac {{\sqrt {-i\tau }}e^{{\pi }iv^{2}/\tau }\vartheta _{3}\left(v,\tau \right)}{\vartheta _{3}\left({\frac {v}{\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)}}}
f
(
v
+
1
,
τ
)
=
−
i
τ
e
π
i
v
2
/
τ
+
2
π
i
v
/
τ
+
π
i
/
τ
ϑ
3
(
v
+
1
,
τ
)
ϑ
3
(
v
τ
+
1
τ
,
−
1
τ
)
=
−
i
τ
e
π
i
v
2
/
τ
+
2
π
i
v
/
τ
+
π
i
/
τ
ϑ
3
(
v
,
τ
)
e
π
i
/
τ
+
2
π
i
v
/
τ
ϑ
3
(
v
τ
,
−
1
τ
)
=
f
(
v
,
τ
)
{\displaystyle f(v+1,\tau )={\frac {{\sqrt {-i\tau }}e^{{\pi }iv^{2}/\tau +2{\pi }iv/\tau +{\pi }i/\tau }\vartheta _{3}\left(v+1,\tau \right)}{\vartheta _{3}\left({\frac {v}{\tau }}+{\frac {1}{\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)}}={\frac {{\sqrt {-i\tau }}e^{{\pi }iv^{2}/\tau +2{\pi }iv/\tau +{\pi }i/\tau }\vartheta _{3}\left(v,\tau \right)}{e^{{\pi }i/\tau +2{\pi }iv/\tau }\vartheta _{3}\left({\frac {v}{\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)}}=f(v,\tau )}
f
(
v
+
τ
,
τ
)
=
−
i
τ
e
π
i
(
v
+
τ
)
2
/
τ
ϑ
3
(
v
+
τ
,
τ
)
ϑ
3
(
v
τ
+
1
,
−
1
τ
)
=
−
i
τ
e
π
i
v
2
/
τ
+
2
π
i
v
+
π
i
τ
e
−
π
i
τ
−
2
π
i
v
ϑ
3
(
v
,
τ
)
ϑ
3
(
v
τ
,
−
1
τ
)
=
f
(
v
,
τ
)
{\displaystyle f(v+\tau ,\tau )={\frac {{\sqrt {-i\tau }}e^{{\pi }i(v+\tau )^{2}/\tau }\vartheta _{3}\left(v+\tau ,\tau \right)}{\vartheta _{3}\left({\frac {v}{\tau }}+1,-{\frac {1}{\tau }}\right)}}={\frac {{\sqrt {-i\tau }}e^{{\pi }iv^{2}/\tau +2{\pi }iv+{\pi }i\tau }e^{-{\pi }i\tau -2{\pi }iv}\vartheta _{3}\left(v,\tau \right)}{\vartheta _{3}\left({\frac {v}{\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)}}=f(v,\tau )}
であるから、
f
(
v
,
τ
)
{\displaystyle f(v,\tau )}
は
v
{\displaystyle v}
の関数として二重周期を持つ。また、テータ関数は極を持たず、零点は
ϑ
3
(
1
±
2
m
2
+
(
1
±
2
n
)
τ
2
,
τ
)
=
0
{\displaystyle \vartheta _{3}\left({\frac {1\pm {2m}}{2}}+{\frac {(1\pm {2n})\tau }{2}},\tau \right)=0}
ϑ
3
(
1
±
2
m
2
−
1
±
2
n
2
τ
,
−
1
τ
)
=
0
{\displaystyle \vartheta _{3}\left({\frac {1\pm {2m}}{2}}-{\frac {1\pm {2n}}{2\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)=0}
であるから、
f
(
v
,
τ
)
{\displaystyle f(v,\tau )}
は
v
{\displaystyle v}
の関数として複素平面全体で有界である。したがって、リウヴィルの定理 により
v
{\displaystyle v}
には依存しない。
f
(
1
2
,
τ
)
=
−
i
τ
e
π
i
/
4
τ
ϑ
3
(
1
2
,
τ
)
ϑ
3
(
1
2
τ
,
−
1
τ
)
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
e
n
2
π
i
τ
+
n
π
i
∑
n
=
−
∞
∞
e
n
2
−
π
i
/
τ
+
n
π
i
/
τ
e
−
π
i
/
4
τ
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
(
−
1
)
n
e
n
2
π
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
e
−
(
2
n
−
1
)
2
π
i
/
4
τ
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
(
−
1
)
n
e
n
2
π
i
τ
2
∑
n
=
1
∞
e
−
(
2
n
−
1
)
2
π
i
/
4
τ
{\displaystyle {\begin{aligned}f\left({\frac {1}{2}},\tau \right)&={\frac {{\sqrt {-i\tau }}e^{{\pi }i/4\tau }\vartheta _{3}\left({\frac {1}{2}},\tau \right)}{\vartheta _{3}\left({\frac {1}{2\tau }},-{\frac {1}{\tau }}\right)}}={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{e^{n^{2}{\pi }i\tau +n{\pi }i}}}{\sum _{n=-\infty }^{\infty }{e^{n^{2}{-\pi }i/\tau +n{\pi }i/\tau }e^{-{\pi }i/4\tau }}}}\\&={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{(-1)^{n}e^{n^{2}{\pi }i{\tau }}}}{\sum _{n=-\infty }^{\infty }{e^{-(2n-1)^{2}{\pi }i/4\tau }}}}\\&={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{(-1)^{n}e^{n^{2}{\pi }i{\tau }}}}{2\sum _{n=1}^{\infty }{e^{-(2n-1)^{2}{\pi }i/4\tau }}}}\\\end{aligned}}}
f
(
1
4
,
τ
4
)
=
−
i
(
τ
/
4
)
e
π
i
/
4
τ
ϑ
3
(
1
4
,
τ
4
)
ϑ
3
(
1
τ
,
−
4
τ
)
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
e
n
2
π
i
τ
/
4
+
n
π
i
/
2
2
∑
n
=
−
∞
∞
e
−
4
n
2
π
i
/
τ
+
2
n
π
i
/
τ
e
−
π
i
/
4
τ
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
i
n
e
n
2
π
i
τ
/
4
2
∑
n
=
−
∞
∞
e
−
(
2
n
−
1
/
2
)
2
π
i
/
τ
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
i
n
e
n
2
π
i
τ
/
4
2
(
∑
n
=
1
∞
e
−
(
2
n
−
1
/
2
)
2
π
i
/
τ
+
∑
n
=
1
∞
e
−
(
−
2
n
+
1
−
1
/
2
)
2
π
i
/
τ
)
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
i
n
e
n
2
π
i
τ
/
4
2
∑
n
=
1
∞
e
−
(
n
−
1
/
2
)
2
π
i
/
τ
{\displaystyle {\begin{aligned}f\left({\frac {1}{4}},{\frac {\tau }{4}}\right)&={\frac {{\sqrt {-i(\tau /4)}}e^{{\pi }i/4\tau }\vartheta _{3}\left({\frac {1}{4}},{\frac {\tau }{4}}\right)}{\vartheta _{3}\left({\frac {1}{\tau }},-{\frac {4}{\tau }}\right)}}={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{e^{n^{2}{\pi }i\tau /4+n{\pi }i/2}}}{2\sum _{n=-\infty }^{\infty }{e^{{-4n^{2}\pi }i/\tau +2n{\pi }i/\tau }e^{-{\pi }i/4\tau }}}}\\&={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{i^{n}e^{n^{2}{\pi }i{\tau }/4}}}{2\sum _{n=-\infty }^{\infty }{e^{-(2n-1/2)^{2}{\pi }i/\tau }}}}={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{i^{n}e^{n^{2}{\pi }i{\tau }/4}}}{2\left(\sum _{n=1}^{\infty }{e^{-(2n-1/2)^{2}{\pi }i/\tau }}+\sum _{n=1}^{\infty }{e^{-(-2n+1-1/2)^{2}{\pi }i/\tau }}\right)}}\\&={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{i^{n}e^{n^{2}{\pi }i{\tau }/4}}}{2\sum _{n=1}^{\infty }{e^{-(n-1/2)^{2}{\pi }i/\tau }}}}\\\end{aligned}}}
分子の
n
{\displaystyle n}
が奇数の項は正負で打ち消しあうから偶数の
n
{\displaystyle n}
を
2
n
{\displaystyle 2n}
に改める。
f
(
1
4
,
τ
4
)
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
i
2
n
e
(
2
n
)
2
π
i
τ
/
4
2
∑
n
=
1
∞
e
−
(
n
−
1
/
2
)
2
π
i
/
τ
=
−
i
τ
∑
n
=
−
∞
∞
(
−
1
)
n
e
n
2
π
i
τ
2
∑
n
=
1
∞
e
−
(
n
−
1
/
2
)
2
π
i
/
τ
=
f
(
1
2
,
τ
)
{\displaystyle {\begin{aligned}f\left({\frac {1}{4}},{\frac {\tau }{4}}\right)&={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{i^{2n}e^{(2n)^{2}{\pi }i{\tau }/4}}}{2\sum _{n=1}^{\infty }{e^{-(n-1/2)^{2}{\pi }i/\tau }}}}={\frac {{\sqrt {-i\tau }}\sum _{n=-\infty }^{\infty }{(-1)^{n}e^{n^{2}{\pi }i{\tau }}}}{2\sum _{n=1}^{\infty }{e^{-(n-1/2)^{2}{\pi }i/\tau }}}}=f\left({\frac {1}{2}},\tau \right)\\\end{aligned}}}
先に示したように
f
(
v
,
τ
)
{\displaystyle f(v,\tau )}
は
v
{\displaystyle v}
に依存しないので
f
(
v
,
τ
)
=
f
(
v
,
τ
4
)
=
lim
n
→
∞
f
(
v
,
τ
4
n
)
=
lim
τ
′
→
0
f
(
v
,
τ
′
)
=
f
(
v
,
0
)
{\displaystyle f\left(v,\tau \right)=f\left(v,{\frac {\tau }{4}}\right)=\lim _{n\to \infty }f\left(v,{\frac {\tau }{4^{n}}}\right)=\lim _{\tau '\to 0}f\left(v,\tau '\right)=f(v,0)}
であり、
f
(
v
,
τ
)
{\displaystyle f(v,\tau )}
は
τ
{\displaystyle \tau }
にも依存しない定数である。その値は
f
(
v
,
τ
)
=
f
(
0
,
i
)
=
ϑ
3
(
0
,
i
)
ϑ
3
(
0
,
i
)
=
1
{\displaystyle f(v,\tau )=f(0,i)={\frac {\vartheta _{3}\left(0,i\right)}{\vartheta _{3}\left(0,i\right)}}=1}
である。
出典